Zihin yetersizliği veya mental retardasyon, zihinsel işlev kapasitesi, normal kabul edilen sınırların anlamlı ölçüde altında olan ve uyumsal davranışlarda yetersizlikleri olan bireyleri tanımlamak için kullanılır. Zihinsel işlevlerde görev alan beyin bölgelerinin, sinir hücrelerinin ve beyin ağında meydana gelen bir sapma veya zihinsel işlevlerde görev alan beyin bölgelerinde meydana gelebilecek bir zedelenme sonucu oluşan ve 18 yaşından önce gelişim dönemlerinde farklılık olarak kendisini gösteren Nörogelişimsel bir bozukluktur.1
Farklı kurum ve kuruluşlara ait zihin yetersizliği tanımlamaları mevcuttur. Bunlardan en çok kabul göreni, Amerika Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği'nin yaptığı tanımlardır.
Amerika Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği kısaca AAIDD'nin 1992 tarihinde zihin yetersizliği hakkında yaptığı tanımlama şu şekildedir:
"18 yaşından önce ortaya çıkan zihinsel işlevlerde belirgin derecede gerilik ve bununlar birlikte görülen iletişim, öz bakım, günlük yaşam, sosyal beceri, toplumsal hizmetlerden yararlanma, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zamanlarını kullanma ve iş becerileri olarak sıralanan 10 uyumsal davranıştan en az ikisini ya da daha fazlasında yetersizlik gösterme durumudur."2
AAIDD'nin 2002 tarihinde zihin yetersizliği hakkında yaptığı son tanımlama ise şu şekildedir:
"Zihinsel işlevlerde ve uyumsal davranışlarda gözlenen önemli düzeyde sınırlılıkların karakterize ettiği; bilişsel, sosyal ve pratik uyumsal becerilerde kendini gösteren bir yetersizlik türüdür ve bu yetersizlik türü 18 yaşından önce ortaya çıkmaktadır." 34
Zihinsel yetersizliği eğitim açısından ele alan MEB'in tanımı ise şöyledir:
Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireyi, ifade eder.5
bu tanımlamalar ile birlikte 3 ortak unsur göze çarpmaktadır:
Zihin yetersizliğinin belirlenmesinde zeka testlerinden yararlanılmaktadır. Ülkemizde yaygın olarak WISC-R ve Stanford Binet zeka testi uygulanır.
| <small>Wechsler (WAIS–IV, WPPSI–IV) IQ67</small> |
|---|
| IQ ARALIKLARI |
| 130 ve üzeri |
| 120–129 |
| 110–119 |
| 90–109 |
| 80–89 |
| 70–79 |
| 69 ve aşağısı |
| <small>Stanford–Binet (SB5) sınıflama89</small> |
|---|
| IQ ARALIKLARI |
| 144+ |
| 130–144 |
| 120–129 |
| 110–119 |
| 90–109 |
| 80–89 |
| 70–79 |
| 55–69 |
| 40–54 |
| 40 ve aşağısı |
Zeka bölümü ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren bireyler Zihin Yetersizliği sınıfında yer alırlar.
Uyumsal davranışlar insanların günlük yaşamda işlevde bulunmak için öğrendikleri sosyal kavramsal ve pratik becerilerden oluşmaktadır.10 Uyumsal davranışlar bireyin kendi yaş grubundan beklenen ve içinde bulunduğu toplumun beklentilerine cevap veren davranışları göstermesi gereken becerilerdir. Yemek yeme, giyinme, okula gitme, para sayma, gol atınca sevinme, gol yiyince üzülme, toplu taşıma araçlarını kullanma.
| <small>UYUMSAL DAVRANIŞLAR</small> |
|---|
| KAVRAMSAL BECERİLER |
| Akıcı ve ifade edici dil |
| Akademik beceriler |
| Kendini yönetme becerileri |
Diğer bir ortak husus ise zihin yetersizliğinin gelişim dönemlerinde baş göstermesidir. Bu nedenle AAIDD tanımına göre 18 yaşından büyük olup zihinsel işlevlerde gerilik ve uyumsal davranışlarda yetersizlik gösteren bireyler zihin yetersizliğine sahip olarak kabul edilmemektedir. Bunun nedeni, zihin yetersizliğinin gelişim dönemlerinde ortaya çıkan gelişimsel bir yetersizlik olarak kabul edilmesi ve gelişimin gecikmiş ya da yavaş olmasına sebebiyet vermesidir.
Zihin yetersizliğine sahip bireylerin bazılarında engelliliğin oluşum nedenleri bilinmemekle birlikte, genel olarak bilinen nedenler; doğum öncesi oluşabilecek nedenler,doğum esnasında oluşabilecek nedenlervedoğum sonrası oluşabilecek nedenler olmak üzere üç başlık altında toplanır.
20. yüzyılın ilk yarısında yetersizliğin derecesine göre idiot, embesil ve moron şeklinde sınıflandırılmış olsa da, bu kelimelerin halk arasında etiketleme amacıyla kullanılması ile bu sınıflama sona ermiştir. Günümüzde psikolojik<small>11</small> ve eğitsel<small>12</small> bakış açılarının her birinin kendine göre işlevsel olacak biçimde sınıflandırma yaklaşımları söz konusudur.
| IQ ARALIKLARI | SINIFLANDIRMA |
|---|---|
| 70 - 55/50 | Hafif |
| 55 - 40/35 | Orta |
| 40 - 25/20 | Ağır |
| 20-25 ve aşağısı | Çok ağır |
Hafif zihin yetersizliğine sahip bireylerin*(70 IQ ile 50 - 55 IQ arasında olanlar)* İlkokulda başarısızlıkla karşılaşıncaya kadar gelişimleri normale yakın bir seyirde ilerler ve bu yüzden okul çağına kadar ayırt edilemezler. gelişimleri yavaş olsa da çevreye uyum sağlamaları diğer sınıflara göre daha kolaydır.
Orta derecede zihin yetersizliğine sahip bireylerin*(55 IQ ile 40- 35 IQ arasında olanlar)* dil gelişimlerinde gecikme, sosyal-duygusal veya davranışsal problemler ve akademik becerilerde gerilikler ile kendisi gösterir. Okul öncesi çağda fark edilebilir.
Ağır derecede zihin yetersizliğine sahip bireylerin*(40 IQ ile 25- 20 IQ arasında olanlar)* tamamı doğumda ya da hemen sonrasında fark edilmektedir. bu bireylerde ek olarak Motor problemler, dil-konuşma ve öz-bakım becerilerinde ciddi sıkıntılar olduğu görülür. Bununla birlikte çoklu yetersizliklerin eşlik etmesi muhtemeldir.
Çok ağır derecede zihin yetersizliğine sahip bireylerin*(20-25 IQ ve aşağısında olanlar)* çoğunlukla birden fazla yetersizlikleri vardır. bu kategorideki bireyler öz-bakım ve temel yaşam ihtiyaçlarını karşılayamaz bu sebeple yaşam boyu ailelerinin bakımına ve korumalarına muhtaçtırlar. Eğitim-öğretimi okulda göremezler. Gelişim her yönden zayıftır, öğrenimleri zordur.
| IQ ARALIKLARI | SINIFLANDIRMA |
|---|---|
| 75 - 50 | Eğitilebilir |
| 45 - 30 | Öğretilebilir |
| 30 ve aşağısı | Ağır ve çok ağır |
Bu sınıflamada zekâ bölümü sınıflaması esas alınarak, zihinsel yetersizliği olan çocuklar; eğitilebilir, öğretilebilir ve ağır derecede zihinsel yetersizliği olan bireyler olarak üç grupta toplanabilir. Hafif derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar eğitilebilir, orta derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar öğretilebilir ve ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar da yine ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar olarak sınıflandırılır.13
Hafif Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği, Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine sınırlı düzeyde ihtiyacı olan bireyi ifade eder.14
Orta Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği; Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetine yoğun şekilde ihtiyacı olan bireyi ifade eder.15
Ağır Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği; Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal, pratik uyum ve öz bakım becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle yaşam boyu süren, yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi ifade eder.16
Klinik Bakıma Gereksinim Nedeniyle Öğrenme Yetersizliği veya Çok Ağır Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği; Zihinsel yetersizliği yanında öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamayan, yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi ifade eder.17
Zihinsel yetersizlik, çocukluk döneminde ortaya çıkan ve aynı yaştaki akranlarla karşılaştırıldığında zihinsel aktivitelerde belirgin eksikliği, öz bakım becerilerinde ve sosyal uyumsal davranışlarda yetersizlikleri içerir.18
Özürlülük derecesi, her insan için derecesine göre farklıdır. Erken çocuklukta ortaya çıkan bazı belirtiler şunlardır:19
Hafif zihin yetersizliği olan çocukları okula başlamadan teşhis etmek ve tanımlamak pek mümkün değildir.22 Zayıf akademik performans fark edilse bile, hafif düzeyde zihinsel engeli bir öğrenciyi Öğrenme güçlüğü veya duygusal/psikolojik bozukluklar yaşayan bir öğrenciden ayırt etmek için uzman hekimlerce tıbbi tanılaması yapılması gereklidir. Rehberlik ve Araştırma Merkezi tarafından ise eğitsel tanısı ile özel eğitim öğretmenlerinin öğrencinin gereksinimlerini karşılayacak şekilde BEP hazırlaması gereklidir. Zihinsel yetersizliği olan kişilerin %75-90'ı hafif düzeyde olduğu düşünülmektedir.
Zihin yetersizi bir kişiyi normal gelişim gösteren akranlarından ayırmanın önemli diğer yolu da öğrenme sürelerine; öğrenmede yaşadığı zorluklara ve öğrendiği bilgileri nasıl hayata genellediğine bakmaktır. ZY'li bireylerde dikkat süreleri kısa ve dağınıktır. uzun süre odaklanamazlar. Bu da öğrenmeyi ciddi biçimde etkiler. Kısa süreli ve uzun süreli belleklere bilgiyi göndermekte zorluk çeken ZY'lilerin bir bilgiyi öğrenebilmesi için çok daha fazla tekrar yapması gerekmektedir. Aksi takdirde bilgiler kısa süreli hafızadan uzun süreli hafızaya geçemez bu da bilginin unutulması anlamına gelir.
Zekaca geri anlamında kullanılan tarihteki ilk terimin idiot (idiocy) olduğu sanılmakta ve Yunanca’dan gelen bu terimin “meslek/ beceri sahibi olmayan kişi” anlamında kullanıldığı görülmektedir. 1928 tarihine yapılan bu adlandırmada, durumu daha hafif olanlar için, Latince’de “zayıf ” anlamına gelen embesil (imbecility), durumları bundan daha da hafif olan ve normal gelişen bireylere oldukça yakın olanlar için de moron (morons) terimleri kullanılmıştır.23
Türkiye'de zihin yetersizliğini tanımlamak için ilk olarak "mental retardation" kelimesine karşılık “geri zekalılık” terimi kullanılmıştır.24 1980’li yıllara gelindiğinde bu terimin yerini “zekâ geriliği” ve “zihin özrü” gibi terimler almıştır. Aynı yıllarda “mentally handicapped” teriminin karşılığı olarak “zihin engeli” terimi yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. 2010’lu yıllara girerken bu terimlere “intellectual disability” teriminin karşılığı olarak “zihin yetersizliği” terimi eklenmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı ise ilk olarak “öğrenme güçlüğü”25, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde de “zihinsel öğrenme yetersizliği”26, aynı yönetmeliğin 2004 yılı revizyonunda ise “zihinsel yetersizlik”27 terimlerini kullanmıştır.
Literatürde yapılan bilimsel çalışmalarda ve çeşitli kurumlarda, zihin yetersizliğini tanımlamak için, “zeka özürü”, “zeka geriliği”, “zihin engeli”, “zihinsel engel”, “zihinsel yetersizlik” ve “zihin yetersizliği” gibi farklı terimler kullanılmaktadır.28
Zihinsel engellilik, genel nüfusun yaklaşık %2-3'ünü kapsar. Etkilenen kişilerin %75-90'ı hafif düzeyde zihinsel engellidir. Vakaların yaklaşık dörtte birinin genetik sebeplerden kaynaklandığı ileri sürülür.29 Nedeni bilinmeyen vakalar 2013 yılı itibarıyla yaklaşık 95 milyon kişiyi kapsıyor.30
Orijinal kaynak: zekâ geriliği. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
AAMR, 1992 Definition ↩
AAMR, 2002 Definition ↩
Grossman, 1983 ↩
Eripek, 1988 ↩
AAID (2019) Definition of intellectual disability ↩
Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü (1992) ↩
Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2000 ↩
Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2004 ↩
Identification and Evaluation of Mental Retardation DONNA K. DAILY, M.D., HOLLY H. ARDINGER, M.D., and GRACE E. HOLMES, M.D., University of Kansas Medical Center, Kansas City, Kansas ↩
Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013 ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page